آمنوره فقدان قاعدگی به‌مدت سه ماه یا بیشتر است. علامت اصلی آمنوره قطع پریود است، ولی بسته به علت زمینه‌ای ممکن است علائم دیگری نیز داشته باشد. در ادامه با انواع آمنوره، علل و عوامل زمینه‌سازش، علائم و راه‌های تشخیص و درمان آن بیشتر آشنا می‌شویم.
عملکرد عادت ماهانه
چرخه قاعدگی منظم فرایندی پیچیده است که به‌وسیله هیپوتالاموس و غده هیپوفیز در مغز کنترل می‌شود. هیپوتالاموس عملکرد غده هیپوفیز را تنظیم می‌کند و غده هیپوفیز نیز تخمک‌گذاری و ترشح هورمون‌هایی مانند استروژن و پروژسترون از تخمدان‌ها را کنترل می‌کند. این هورمون‌ها موجب ضخیم‌شدن پوشش داخلی رحم می‌شوند و آن را برای لانه‌گزینی جنین و بارداری آماده می‌کنند. اگر در آن چرخه بارداری رخ ندهد، دیواره رحم فرومی‌ریزد و همراه با خون از درون کانال واژن خارج می‌شود. عوامل فراوانی ممکن است بر عادت ماهانه اثر بگذارند، مانند مشکلات مربوط به اندام‌ها و ساختارهای زیر:
- هیپوتالاموس: غده هیپوفیز را کنترل می‌کند و غده هیپوفیز نیز بر تخمک‌گذاری یا آزادشدن تخمک اثر می‌گذارد.
- تخمدان‌ها: تخمک لازم برای تخمک‌گذاری و هورمون‌های استروژن و پروژسترون را ذخیره و تولید می‌کند.
- رحم: با ضخیم‌شدن پوشش داخلی خود به هورمون‌ها واکنش نشان می‌دهد. این پوشش در صورت باردارنشدن در دوران قاعدگی، فرومی‌ریزد.
آمنوره چیست؟
آمنوره وضعیتی است که به‌سبب آن عادت ماهانه رخ نمی‌دهد. تقریبا یک نفر از هر چهار زن دست‌کم یک بار در طول زندگی خود دچار آمنوره می‌شود. آمنوره به دو دسته اولیه و ثانویه تقسیم می‌شود که در ادامه با آنها بیشتر آشنا می‌شویم.
انواع آمنوره
۱. آمنوره اولیه
در آمنوره اولیه، فرد تا ۱۵سالگی یا طی ۵ سال پس از اولین علائم بلوغ (مانند رشد سینه‌ها) اولین قاعدگی خود را تجربه نکرده است. معمولا این مشکل ناشی از عوامل ژنتیکی (بیماری‌ها یا نقص‌های موجود در زمان تولد) یا ناهنجاری‌های اکتسابی (بیماری‌ها یا مشکلات ایجادشده پس از تولد) است.
۲. آمنوره ثانویه
اگر عادت ماهانه منظمی داشته‌اید ولی دست‌کم ۳ ماه است که پریود نشده‌اید یا قبلا قاعدگی نامنظم داشته‌اید و اکنون ۶ ماه پریود نشده‌اید، دچار آمنوره ثانویه شده‌اید. دلایل رایج این نوع آمنوره عبارت‌اند از:
- بارداری؛
- شیردهی؛
- استرس؛
- ابتلا به بیماری‌های مزمن.
علائم آمنوره
علامت اصلی آمنوره قطع چرخه قاعدگی است، ولی بسته به علت زمینه‌ای ممکن است که علائم دیگری را نیز مشاهده کنید از جمله:
دلایل ابتلا به آمنوره
انواع آمنوره علل مختلفی دارند. بعضی از علل طبیعی‌اند و به‌خودی‌خود ایجاد می‌شوند، ولی بعضی دیگر نشانه بیماری یا مشکلی هستند. دلایل طبیعی یا عادی پریودنشدن عبارت‌اند از:
- بارداری (رایج‌ترین علت آمنوره ثانویه)؛
- شیردهی (یا آمنوره شیردهی)؛
- یائسگی؛
- عمل جراحی برداشتن رحم یا تخمدان‌ها.
۱. علل رایج آمنوره اولیه
- مشکلات کروموزومی یا ژنتیکی که بر دستگاه تولیدمثل اثر می‌گذارند مانند سندرم ترنر (Turner syndrome)؛
- مشکلات هورمونی ناشی از مشکلات مغز یا غده هیپوفیز؛
- مشکلات ساختاری در اندام‌ها مانند ازدست‌دادن بخش‌هایی از رحم یا واژن یا رشد ناکامل دستگاه تولیدمثل.
۲. علل رایج آمنوره ثانویه
- بعضی از روش‌های کنترل بارداری مانند تزریق داروی دپو پروورا (Depo-Provera)، ابزارهای داخل رحمی (آیودی یا IUDs) و بعضی از قرص‌های ضدبارداری؛
- شیمی درمانی و پرتو درمانی؛
- چسبندگی رحم یا سندرم آشرمن (Asherman’s Syndrome) که می‌تواند پس از عمل سزارین، جراحی برای چسبندگی رحم، اتساع و کورتاژ (Dilation and Curettage) ایجاد شود؛
- فشار روانی یا فشار عصبی (psychological stress) که می‌تواند بر میزان هورمون‌ها و قاعدگی اثر بگذارد؛
- تغذیه نامناسب؛
- کاهش یا افزایش شدید وزن؛
- عوامل سبک زندگی مانند ورزش زیاد و تمرینات ورزشی شدید، مصرف انرژی زیاد، چربی بدن کم، کمبود وزن یا وزن ۱۰درصد کمتر از وزن معمولی (بیشتر در ورزشکاران یا رقصندگان باله رایج است)؛
- مصرف بعضی از داروها مانند داروهای ضدحساسیت، فشار خون، ضدروان‌پریشی و ضدافسردگی.
این مشکلات سلامتی زیر نیز ممکن است منجر به آمنوره ثانویه شوند:
- نارسایی تخمدان (POI) که در آن تخمدان‌ها پیش از ۴۰سالگی از کار می‌افتند؛
- آمنوره هیپوتالاموس که در آن آمنوره به‌دلیل بروز مشکلی در هیپوتالاموس رخ می‌دهد؛
- اختلالات هیپوفیز مانند تومور خوش‌خیم هیپوفیز یا تولید بیش از حد هورمون پرولاکتین؛
- عدم تعادل هورمونی درنتیجه مشکلات سلامتی مانند سندرم تخمدان پلی کیستیک، اختلالات آدرنال و ترشح غیرطبیعی هورمون تیروئید (پرکاری تیروئید یا کم کاری تیروئید که موجب قاعدگی نامنظم می‌شود)؛
- یائسگی زودرس؛
- تومور تخمدان؛
- نداشتن مادرزادی اندام‌های تناسلی مانند رحم، دهانه رحم یا واژن؛
- تنگی یا انسداد واژن که جریان قاعدگی را مسدود می‌کند؛
- چاقی؛
- اختلالات خوردن مانند پرخوری عصبی یا بولیمیا (bulimia) یا بی اشتهایی عصبی (anorexia nervosa)؛
- بیماری‌های مداوم یا مزمن مانند بیماری کلیوی یا بیماری التهابی روده.
عوامل زمینه‌ساز
این عوامل ممکن است احتمال ابتلا به آمنوره را افزایش دهند:
- سابقه خانوادگی آمنوره یا یائسگی زودرس؛
- مشکلات ژنتیکی یا کروموزومی که بر تخمدان‌ها یا رحم اثر می‌گذارند؛
- اضافه‌وزن یا کمبود وزن؛
- اختلالات خوردن؛
- ورزش شدید و بیش از حد؛
- رژیم غذایی ناسالم؛
- استرس؛
- ابتلا به بیماری‌های مزمن.
عوارض آمنوره
آمنوره زندگی فرد را تهدید نمی‌کند، ولی ممکن است منجر به عوارض و مشکلات سلامتی مختلفی شود، به‌ویژه اگر مدتی طولانی ادامه پیدا کند. آمنوره احتمال ابتلا به موارد زیر را افزایش می‌دهد:
- پوکی استخوان یا بیماری‌های قلبی و عروقی (به‌دلیل کمبود استروژن)؛
- مشکل باردارشدن یا ناباروری (به‌دلیل عدم تخمک‌گذاری منظم)؛
- درد لگن (اگر مشکلات ساختاری موجب آمنوره ثانویه شده باشند)؛
- افزایش احتمال سقط جنین (اگر آمنوره ناشی از عدم تعادل هورمونی باشد)؛
- فشار روانی یا عصبی ناشی از فقدان قاعدگی.
تشخیص آمنوره
اگر چند ماه پریود نشده‌اید، باید به پزشک مراجعه کنید. پزشک درباره علائم و سابقه قاعدگی از شما سؤالاتی می‌پرسد و درصورت لزوم، معاینات فیزیکی نیز انجام می‌دهد. ممکن است پزشک آزمایش‌هایی را نیز تجویز کند از جمله:
- آزمایش بارداری؛
- آزمایش خون برای بررسی میزان هورمون‌ها و تشخیص اختلالات تیروئید یا غدد فوق‌کلیوی؛
- آزمایش ژنتیکی برای ارزیابی نارسایی تخمدان به‌ویژه اگر کمتر از ۴۰ سال سن داشته باشید؛
- آزمایش‌های تصویربرداری مانند سونوگرافی لگن برای ارزیابی تخمدان‌ها و رحم و ام‌آرآی (MRI) برای بررسی هیپوتالاموس و غده هیپوفیز.
ثبت و پیگیری دوره‌های قاعدگی
گاهی تشخیص علت آمنوره آسان نیست. وقتی علت آمنوره مشخص نیست، ممکن است پزشک از شما بخواهد تغییرات چرخه قاعدگی خود را ثبت کنید. با ثبت تاریخچه قاعدگی پزشک راحت‌تر می‌تواند علت آمنوره را تشخیص دهد. در ثبت تاریخچه قاعدگی خود (در اپلیکیشن یا دفتر یادداشت) به موارد زیر توجه کنید:
- طول دوره قاعدگی؛
- زمان آخرین پریود؛
- داروهایی که مصرف می‌کنید؛
- تغییرات در رژیم غذایی یا برنامه ورزشی؛
- چالش‌های احساسی مانند استرس.
مهار و درمان آمنوره
اگر قاعدگی به‌دلیل یائسگی، بارداری یا شیردهی قطع شده باشد، نیازی به درمان نیست. در موارد دیگر نیز اقدامات درمانی به علت آمنوره بستگی دارد و ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- درپیش‌گرفتن رژیم غذایی و برنامه ورزشی برای رسیدن به وزن سالم؛
- استفاده از تکنیک‌های مدیریت استرس؛
- تغییر میزان و شدت ورزش؛
- درمان‌های هورمونی تجویزشده توسط پزشک؛
- جراحی (در موارد نادر).
ممکن است که پزشک درمان‌های زیر را برای کاهش عوارض جانبی آمنوره توصیه کند:
استفاده از جراحی برای درمان آمنوره
به‌ندرت از جراحی برای درمان آمنوره استفاده می‌شود. مواردی که در آنها ممکن است پزشک روش جراحی را توصیه کند، عبارت‌اند از:
- وجود مشکلی فیزیکی که از خون‌ریزی واژن جلوگیری می‌کند مانند سپتوم واژن (vaginal septum) یا پرده بکارت مسدود (imperforate hymen)؛
- تومور هیپوفیز؛
- بافت اسکار رحم (Uterine scar tissue).
پیشگیری از بروز عارضه
حفظ سلامت کلی در پیشگیری از بعضی از علل آمنوره ثانویه مؤثر است. سعی کنید:
- از برنامه غذایی و ورزشی مفیدی پیروی کنید.
- به چرخه‌های قاعدگی خود توجه کنید تا درصورت اختلال در آنها متوجه شوید.
- منظم به پزشک متخصص زنان مراجعه کنید و بررسی‌هایی مانند معاینه لگن و تست پاپ اسمیر را انجام دهید.
- خواب و استراحت کافی و باکیفیت داشته باشید.
- استرس خود را مهار کنید.
آمادگی‌های لازم پیش از مراجعه به پزشک
اگر ۳ ماه پریود نشده‌اید یا یک پریود را از دست داده‌اید و یکی از موارد زیر را نیز مشاهده کرده‌اید، به پزشک مراجعه کنید:
- مشکل تعادل، هماهنگی یا بینایی دارید. (این علائم ممکن است نشانه وجود مشکلی جدی باشند.)
- در شرایطی که زایمان نکرده‌اید، از نوک سینه‌ها شیر خارج می‌شود.
- متوجه رشد موهای زائد در صورت و بدن خود شده‌اید.
- بیش از ۱۵ سال سن دارید و هنوز اولین پریود خود را تجربه نکرده‌اید.
برای آمادگی پیش از مراجعه به پزشک:
- از اعضای خانواده بپرسید که آیا کسی آمنوره را تجربه کرده است یا نه.
- علائم و مشکلات خود، تاریخ و طول مدت پریودها، داروها و مکمل‌های مصرفی و استرس‌های عاطفی خود را یادداشت کنید.
برای سؤالات احتمالی پزشک آماده باشید. این سؤالات ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- آخرین پریود شما چه زمانی بوده است؟
- فعالیت جنسی دارید؟
- از روش‌های پیشگیری از بارداری استفاده می‌کنید؟
- درحال‌حاضر استرسی دارید؟
- متوجه تغییری در وزن خود شده‌اید؟
- منظم ورزش می‌کنید؟
- مشکلات سلامتی یا بیماری‌های دیگری دارید؟
سخن پایانی
اگر بیش از ۱۵ سال سن دارید و هنوز پریود نشده‌اید یا چرخه قاعدگی طبیعی داشته‌اید که اکنون متوقف شده است، با پزشک خود صحبت کنید. معمولا آمنوره نشانه نوعی بیماری قابل‌درمان است. وقتی پزشک علت قطع پریود را تشخیص دهد، می‌توانید درمان‌های لازم برای تنظیم چرخه قاعدگی را شروع کنید. ممکن است برای ازسرگیری چرخه‌های قاعدگی طبیعی به تغییراتی در سبک زندگی یا درمان‌های هورمونی نیاز داشته باشید. معمولا پس از درمان علت زمینه‌ای چرخه قاعدگی دوباره از سر گرفته می‌شود، ولی ممکن است مدتی طول بکشد تا دوباره منظم شود.
