واتسلاف هاول؛ بیوگرافی و آثار نویسنده قدرت بی قدرتان

بسیاری از مردم واتسلاف هاول را به‌واسطه رئیس‌جمهور شدن او در کشور چک می‌شناسند، اما اولین رئیس‌جمهور غیرکمونیست جمهوری چک نویسنده و نمایشنامه‌نویس مشهوری هم بود. او که در ایران با کتاب‌هایی مثل «قدرت بی قدرتان» شهرت یافته است، آثار دیگری هم دارد که در این مقاله مهم‌ترین آنها را معرفی می‌کنیم.

زندگی‌نامه واتسلاف هاول

۱. تولد و تحصیلات

واتسلاو هاول ۵ اکتبر سال ۱۹۳۶ میلادی در خاندانی ثروتمند اهل پراگ متولد شد. او پسر رستوران‌داری معروف بود. عمویش هم مالک استدیوهای فیلم‌سازی باراندوف در پراگ بود که پیش از جنگ جهانی دوم به هالیوود اروپایی شهرت داشت. پدربزرگ هاول از زمین‌داران معروف محسوب می‌شد. با این تفاصیل، احتمالا فکر می‌کنید که واسلاو زندگی آرام و دلپذیری داشته است، اما این‌طور نبوده.

پس از شروع جنگ جهانی دوم و روی کار آمدن نظام کمونیستی زیر نظر اتحاد جماهیر شوروی، زندگی هاول‌ها دگرگون شد. در سال ۱۹۴۸، دولت کمونیستی چکسلواکی اموال این خانواده ثروتمند را مصادره کرد. هاول هم به‌عنوان فرزند خانواده‌ای بورژوا از دسترسی آسان به آموزش محروم بود. او اجازه نداشت در رشته علوم انسانی تحصیل کند یا سراغ مشاغلی برود که دوست داشت. بااین‌حال، هاول جوان ناامید نشد. او با وجود چنین شرایطی توانست دوره دبیرستان را تمام کند و وارد دانشگاه شود.

۲. ازدواج و زندگی مشترک

هاول در سال ۱۹۶۴ به‌رغم مخالفت‌های مادرش، با اولگا اسپلیخالوا ازدواج کرد. اسپلیخالوا هم یکی از سیاست‌مداران مشهور آن زمان بود. کتاب «نامه‌هایی به اولگا» در واقع نامه‌هایی است که هاول از پشت دیوارهای زندان کمونیستی برای همسرش می‌نوشت. متأسفانه زندگی دل‌انگیز هاول با اولگا دیری نپایید و اولگا در سال ۱۹۹۶ به‌سبب سرطان جان باخت. واتسلاو هاول بعدها با هنرپیشه‌ای به‌نام داگمار وشکرنوا ازدواج کرد.

۳. آغاز نمایشنامه‌نویسی خالق قدرت بی قدرتان

واتسلاف هاول، نویسنده کتاب قدرت بی‌ قدرتان، در سال ۱۹۵۹ در تئاتری در پراگ به‌عنوان دستیار صحنه استخدام شد و در مدتی کوتاه با نویسنده مشهور ایوان ویسکوچیل کار نمایشنامه‌نویسی را شروع کرد. در سال ۱۹۶۸، او توانست نمایشنامه‌نویس رسمی شرکت تئاتر بلوستراد شود.

۴. زندگی سیاسی

در سال ۱۹۶۸، هاول یکی از شرکت‌کنندگان مهم اصلاحات لیبرال معروف به «بهار پراگ» بود. پس از سرکوب‌شدن چکسلواکی توسط شوروی، نمایشنامه‌های او ممنوعه و گذرنامه‌اش مصادره شد. واتسلاو هاول در طول دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ بارها دستگیر شد و ۴ سال از عمرش را هم به‌خاطر فعالیت‌های بشردوستانه‌اش در چکسلواکی در زندان گذراند. او پس از آزادی در وطن خود ماند.

در نوامبر سال ۱۹۸۹ که پراگ صحنه تظاهرات‌ گسترده ضددولتی بود، هاول به چهره اصلی انجمن مدنی تبدیل شد. او همراه با ائتلاف جدیدی از مخالفان غیرکمونیست برای اصلاحات دموکراتیک تلاش می‌کرد. در اوایل دسامبر آن سال، سرانجام حزب کمونیست تسلیم شد و با انجمن مدنی یک دولت ائتلافی تشکیل داد. هاول در نتیجه توافق میان شرکای این انقلاب مخملی، در ۲۹ دسامبر سال ۱۹۸۹ به‌عنوان رئیس‌جمهور موقت چکسلواکی انتخاب شد. او در ژوئیه سال ۱۹۹۰ دوباره برای ریاست‌جمهوری انتخاب شد تا اولین رهبر غیرکمونیست کشور چک از سال ۱۹۴۸ تا آن زمان باشد.

هاول در سال ۱۹۹۲ در اعتراض به انحلال چکسلواکی از سمت خود استعفا کرد. بااین‌حال، سال بعد دوباره به‌عنوان رئیس‌جمهور چک انتخاب شد و تا سال ۲۰۰۳ در این سمت باقی ماند.

۵. جوایز و افتخارات نویسنده قدرت بی قدرتان

نویسنده کتاب قدرت بی قدرتان در طول زندگی‌اش توانست جوایز و نشان‌های متعددی را کسب کند که برخی از آنها عبارت‌اند از:

• جایزه «تئاتر اروپا» در سال ۱۹۹۸؛
• نشان «افتخار آزادی» رئیس‌جمهوری آمریکا در سال ۲۰۰۳؛
• جایزه «۴ آزادی» در سال ۱۹۹۰؛
• جایزه «سفیر وجدان» در سال ۲۰۰۳؛
• نشان «صلح ایندیرا گاندی» در سال ۱۹۹۳؛
• جایزه اروپایی «اراسموس» در سال ۱۹۸۶؛
• جایزه بین‌المللی «صلح گاندی» در سال ۲۰۰۳.

هاول در نظرسنجی جهانی مجله «پراسپکت» در سال ۲۰۰۵، چهارمین نفر از میان ۱۰۰ روشنفکر برتر جهان انتخاب شد.

۶. پایان زندگی واتسلاف هاول

هاول نیمی از عمر خود را در زندان‌های چکسلواکی گذراند. همین مسئله سبب شد تا دچار بیماری‌های مختلف شود. سرانجام بیماری و سیگارکشیدن‌های همیشگی به زندگی هاول خاتمه دادند. او ۱۸ دسامبر سال ۲۰۱۱ در خانه‌ای روستایی در نزدیکی کوهستان کرکونوشه به خواب ابدی فرورفت. واتسلاو هاول به اندازه‌ای برای مردم کشور چک ارزشمند و محبوب بوده است که هنوز هم در سالگردش همه یاد او را گرامی می‌دارند.

آثار واتسلاو هاول

واتسلاف هاول نویسنده پرکاری بود. با وجود این، تاکنون فقط ۱۱ اثر از او به فارسی ترجمه شده است.

۱. قدرت بی قدرتان

ماجرای کتاب قدرت بی قدرتان از یک سبزی‌فروش ساده شروع می‌شود. او که از زندگی زیر لوای حزب کمونیست به ستوه آمده است، پشت ویترین مغازه خود تابلویی آویزان می‌کند. روی این پلاکارد تنها یک جمله حک شده بود: «کارگران جهان متحد شوید!» اما آیا این نشانه‌ای از ایدئولوژی اشتباه مرد سبزی‌فروش است؟ یا نمادی از دروغ‌هایی شده است که برای محافظت از خود می‌گوییم؟

هاول در این کتاب از نظام ایدئولوژیک جدیدی به‌نام پساتوتالیتر صحبت می‌کند. او در قدرت بی قدرتان توضیح می‌دهد که پساتوتالیتر چیست و از ماهیت آزادی می‌گوید. او در این کتاب که در سال ۱۹۸۵ منتشر شد، تصویری از کنشگری در مواجهه با دروغ و ارعاب ترسیم می‌کند.

واتسلاف هاول در کتاب معروف خود نظامی را شرح می‌دهد که در آن به اسم دموکراسی انتخابات‌های نمایشی برگزار می‌کنند و به‌بهانه جریان آزاد اطلاعات و آزادی بیان مردم را از حقوق اولیه خود برای آزادانه دیدن و شنیدن محروم می‌کنند. نظامی که بعد از نظام تمامیت‌خواه روی کار می‌آید آشکارا آزادی‌ها را سلب نمی‌کند، بلکه با دستکش‌های ایدئولوژی همه‌چیز را به شکلی وارونه به تصویر درمی‌آورد. مطالعه این کتاب هنوز هم برای کسانی که در سراسر جهان از حضور نظام‌های به‌ظاهر دموکراتیک رنج می‌برند، جذاب است.

۲. نامه های سرگشاده

این مجموعه تاریخی شامل نامه‌های واتسلاف هاول در طول ۲۵ سال است. با خواندن این کتاب می‌توانید سیر تکامل او از نمایشنامه‌نویسی ساده به اولین رئیس‌جمهور غیرکمونیستی چک را دریابید. او با اینکه در ابتدا فقط نمایشنامه‌نویس بود، شجاعانه از رهبران چکسلواکی انتقاد می‌کرد.

شجاعت و صداقت هاول از جمله‌ای که در اولین سخنرانی‌اش بعد از انتخاب‌شدن به سمت ریاست‌جمهوری گفت مشخص می‌شود:

فکر نمی‌کنم مرا انتخاب کرده باشید تا من هم به شما دروغ بگویم.

برخی از نوشته‌های کتاب نامه‌ های سرگشاده مثل نامه به دکتر هوساک بیش از همه بر نسل مخالفان اروپای شرقی اثر گذاشتند و جاودانه شدند.

۳. در کارِ رفتن

«در کارِ رفتن» نمایشنامه‌ای بود که واتسلاف هاول پس از آخرین دوره ریاست‌جمهوری‌اش نوشت. او در این کتاب با الهام از نمایشنامه‌های «شاه لیر» شکسپیر و «باغ آلبالو» اثر چخوف، سرگذشت مردی را شرح می‌دهد که مجبور به ترک ویلای دولتی‌اش می‌شود. او با پایان‌یافتن شغل دولتی باید ویلایی را که خانه خود می‌داند، برای همیشه ترک کند.

این نمایشنامه تصویری از اخلاق و سیاست با چاشنی طنز است. نویسنده کتاب قدرت بی‌ قدرتان بعد از نوشتن نمایشنامه «در کارِ رفتن» برای همیشه از دنیای ادبیات چک خداحافظی کرد.

۴. اعتراض

کتاب «اعتراض» نمایشنامه‌ای سیاسی است که در آن ۲ مرد از ۲ حزب مبارز با یکدیگر گفت‌وگو می‌کنند. یکی از آنها در رشته تئاتر کار می‌کند و دیگری در تلویزیون مشغول است. گفت‌وگوی آنها از امضای اعتراض‌نامه شروع می‌شود و با مونولوگ کارمند تلویزیون درباره دلایل امضانکردن اعتراض‌نامه پایان می‌یابد.

۵. وسوسه

واسلاو هاول در این اثر به سراغ شخصیتی به‌نام دکتر فاوست می‌رود. فاوست شخصیتی خیالی در ادبیات و افسانه‌های آلمانی است که روح خود را به شیطان می‌فروشد. هاول به داستان این شخصیت رنگ و بویی دیگر می‌بخشد و او را از همیشه جذاب‌تر می‌کند. هاول از طریق افسانه فاوست، اثر خود را جهانی می‌کند و یادآور می‌شود که در شرایط بوروکراسی مدرن، نه شرق و نه غرب هیچ‌یک امتیاز انحصاری حراج روح را ندارند.

۶. هتل کوهستانی

این کتاب نمایشنامه‌ای دیگر از نویسنده قدرت بی قدرتان است و موجودیت انسان را بررسی می‌کند. مردی در هتلی کوهستانی مهمان شده است، اما انگار هیچ‌کس او را نمی‌بیند. این مسئله برای مرد آن‌قدر چالش‌برانگیز می‌شود که تصور می‌کند وجود خارجی ندارد! همه هربار او را با شخصی دیگر اشتباه می‌گیرند. سرانجام قهرمان این نمایشنامه به این نتیجه می‌رسد که شاید واقعا هر بار فرد دیگری است.

۷. گاردن پارتی

کتاب گاردن پارتی مجموعه‌ای از ۷ نمایشنامه است که برای اولین بار گردآوری شده‌اند. این نمایشنامه‌ها شرح زندگی حرفه‌ای هاول است، از فعالیت در تئاتر بلوستراد گرفته تا بهار پراگ، منشور معروف ۷۷ و زندانی‌شدن‌های مکرر او. با خواندن این اثر از خالق قدرت بی قدرتان می‌توانید سیر تحول او از نمایشنامه‌نویسی تا رهبری چک را متوجه شوید.

۸. نامه هایی به اولگا

واتسلاو هاول یکی از مهم‌ترین نویسندگان اروپایی در زمانه خود بود. او در سال ۱۹۷۹ به‌دلیل فعالیت‌های سیاسی و مشارکت در جنبش حقوق بشر چک راهی زندان شد. هاول در زندان اجازه داشت هفته‌ای یک‌ بار به همسرش اولگا نامه بنویسد. او از این فرصت استفاده کرد تا تأملات عمیق خود در زمینه تئاتر، جامعه و فلسفه را به رشته تحریر دربیاورد. «نامه هایی به اولگا» سندی جالب‌توجه و اثر باارزش و ماندگار دیگری از نویسنده قدرت بی قدرتان است که نباید خواندن آن را از دست بدهید.

۹. سه‌گانه وانیک

«سه‌گانه وانیک» (احضار، اعتراض، رونمایی) یکی دیگر از شاهکارهای ادبی واتسلاف هاول محسوب می‌شود. نویسنده کتاب قدرت بی قدرتان و نامه های اولگا این بار سراغ ۳ برش از زندگی جامعه زمان خود رفته است. او در این کتاب به حاکمان کمونیست زمانه خود نشان می‌دهد که نظام تحت سلطه آنها چقدر سست‌بنیاد و دروغین است.

این کتاب ۳ نمایشنامه دارد و در تمام آنها وانیک نقش اصلی را ایفا می‌کند. وانیک آرام و سربه‌زیر در واقع انعکاسی از شخصیت هاول روشنفکر و معترض در زمان حکومت کمونیستی است. او با افرادی مواجه می‌شود که گرفتار دوراهی‌های اخلاقی ناشی از حکومت کمونیستی می‌شوند.

۱۰. نامه اداری

«نامه اداری» یکی از معروف‌ترین و محبوب‌ترین نمایشنامه‌های هاول است. او در اوایل سال ۱۹۶۰ با الهام از پوچی زندگی در اروپای شرقی تحت حاکمیت کمونیست این نمایشنامه طنز را نوشت. «نامه اداری» که بعدها چند بار بازنویسی شد، دومین نمایشنامه هاول بود که در تئاتر بلوستراد روی صحنه رفت.

«نامه اداری» برنده جایزه بهترین نمایشنامه خارجی (جایزه اوبی) شد. این کتاب مانند بسیاری از آثار هاول مضمونی سیاسی دارد و ماجراهای مصیبت‌بار جوزف گراس مدیرعامل یک سازمان را شرح می‌دهد. او به‌دلیل بوروکراسی‌های زمان خود زیر فشار است. یک زبان ساختگی هم برای ساده‌ترشدن ارتباطات اداری ایجاد شده است که کار گراس را سخت‌تر می‌کند.

نویسنده کتاب قدرت بی قدرتان در این اثر باری دیگر حکومت کمونیستی را به نقد می‌کشد. او در «نامه اداری» از مشاغل ایجادشده توسط کمونیست‌ها و نظارت همیشگی جاسوس‌های اداری انتقاد می‌کند. با اینکه این نمایشنامه درباره نظام اداری کمونیستی نوشته شده است، تمام کارمندان جهان می‌توانند مفهوم و محتوای آن را درک کنند.

۱۱. متروک بی‌انتها

پروفسور لئوپولد نتلز قهرمان اصلی این کتاب واتسلاو هاول است. نتلز نویسندگی می‌کند و کتابی که نوشته است یک پاراگراف دردسرساز دارد. او به اتهام برهم‌زدن آرامش افکار عمومی بازداشت می‌شود. دولت او را زیر فشار و شکنجه می‌گذارد تا از مواضع خود عقب‌نشینی کند.

هاول در این اثر تصویری واقعی و ترسناک از زندگی خود زیر سلطه دولت تمامیت‌خواه را به نمایش می‌گذارد و خواننده را تا پایان داستان دنبال خود می‌کشاند.

شما بگویید

گرچه واتسلاف هاول در سال ۲۰۱۱ درگذشته است، آثار او هنوز مردم آزادی‌خواه در سراسر جهان را به فکر وامی‌‌دارد. او یکی از رهبران اروپایی بود و در شکل‌گیری سیاست مدرن این قاره نقش محوری داشت. هنوز هم در گوشه و کنار جهان آثار و نمایشنامه‌های او خوانندگان بسیاری دارد.

آیا شما تابه‌حال به جهان هاول سفر کرده‌اید و خواننده کتاب‌های او شده‌اید؟ به نظر شما کدام‌یک از آثار این نویسنده اروپایی از بقیه خواندنی‌تر است؟